ملامحسن فیض کاشانیمحمد مشهور به ملا محسن و ملقب به فیض در چهاردهم ماه صفر سال ۱۰۰۷ ق. در یكی از معروف‌ترین خاندان علم، عرفان و ادب، كه سابقه درخشان آنان به حدود چهار قرن می‌رسد در كاشان به دنیا آمد. پدرش رضی الدین شاه مرتضی (۹۵۰ـ ۱۰۰۹ ق) فقیه، متکلم، مفسر و ادیب در کاشان حوزه تدریس داشته و از شاگردان ملا فتح الله کاشانی (متوفی ۹۸۸ ق.) و ضیاء الدین محمد رازی (متوفی ۱۰۹۱ ق.) بوده است. مادر او زهرا خاتون (متوفی ۱۰۷۱ ق.) بانویی عالم و شاعر، دختر ضیاء العرفا رازی (از عالمان بزرگ شهر ری) بوده است. جد فیض تاج الدین شاه محمود فرزند ملا علی کاشانی، عالم و عارفی شاعر و ناموران زمان خویش در كاشان بوده و در آنجا مدفون است. [۱]
محارن الحكمه فی ...، محمد علم الهدی، ج ۱، ص ۹، ۱۲، انتشارات جامعه مدرسین قم.
۱ - دوران كودكی و تحصیلاتملا محسن چهارمین فرزند شاه مرتضی در دو سالگی پدر خود را از دست داد. از آن پس دایی و عمویش ( نام وی در كتابها نیامده است.) تعلیم و تربیت او و دیگر برادرانش را به عهده گرفتند وچون فیض از برداران خود باهوش‌تر بود مقدمات علوم دینی و بخشهایی از آن را تا سن بلوغ در کاشان نزد عمو و دایی اش نورالدین محمد مشهور به حكیم و آخوند نورا (متوفی ۱۰۴۷ ق.) فرا گرفت. بیست ساله بود كه با برادر بزرگش عبدالغفور برای ادامه تحصیل به اصفهان كه در آن روزگار پایتخت كشور ومركز تجمع علمای بزرگ و اساتید ماهر در رشته‌های مختلف علوم اسلامی بود، رهسپار گردید و از این موقعیت مناسب كه در هیچ یك از شهرهای ایران و دیگر ممالك اسلامی یافت نمی‌شد بیشترین بهره‌ها و استفاده های علمی را برد. [۲]
رساله شرح صدر، ضمیمه ده رساله فیض كاشانی، ص ۵۸، چاپ مركز تحقیقات علمی و دینی امیرالمؤمنین، اصفهان.
مشهورترین استادان و ناموران اجازه اجتهاد و نقل روایت فیض در اصفهان، ملا محمد تقی مجلسی (متوفی ۱۰۷۰ ق)، شیخ بهایی (متوفی ۱۰۳۱ ق) در علوم فقه و حدیث و تفسیر و میرداماد (متوفی ۱۰۴۰ ق)، میرفندرسکی (متوفی ۱۰۵۰ ق) و ملا صدرا (متوفی ۱۰۵۰ ق) در فلسفه، عرفان و کلام بوده‌اند. پس از آن ملا محسن با شنیدن خبر ورود سید ماجد بحرانی (متوفی ۱۰۲۸ ق) به شیراز، از اصفهان به آنجا رفت و مدت دو سال نزد ایشان به تكمیل علم حدیث و روایت پرداخت و از او نیز اجازه نقل روایت گرفت و به اصفهان بازگشت و بار دیگر در حلقه درس و بحث شیخ بهایی حاضر شد و استفاده‌های شایان برد. در این سالها كه فیض از تقلید مستغنی و برای حج مستطیع شده بود عازم بیت الله الحرام گردید و در آنجا به ملاقات شیخ محمد فرزند حسن فرزند زین الدین عاملی (متوفی ۱۰۳۰ ق) رفت و از آن بزرگوار پس از استفاده‌های علمی، اجازه روایت و نقل حدیث دریافت كرد. [۳]
رساله شرح صدر، ضمیمه ده رساله فیض كاشانی، ص ۵۹ . ۶۰.
او پس از مراجعت از مکه به شهرهای دیگر ایران مسافرت كرد و از دانشمندان آن شهرها بهره برد تا زمانی كه ملا صدرا از شیراز به قم مهاجرت كرد و در کهک قم اقامت گزید. در این موقعیت كه ملا صدرا دوره ریاضت و علم باطنی را شروع كرده بود ملامحسن و ملا عبدالرزاق لاهیجی به سویش شتافته، مدت هشت سال مونس تنهایی او بودند و در مصاحبتهای شبانه روزی با استاد استفاده كامل معنوی می‌بردند. در این دوران (۱۰۴۰ ـ ۱۰۲۹ ق) ملا صدرا دو دختر فاضل و عالم خود را به دو شاگردش ملامحسن و ملا عبدالرزاق تزویج كرد و آن دو شاگرد و داماد را به «فیض» و «فیاض» لقب داد. در همین زمان از سوی حاكم شیراز از ملا صدرا تقاضای مراجعت به شیراز شد. او این دعوت را پذیرفت. فیض نیز به همراه استاد و پدر همسرش به شیراز رفت و نزدیك به دو سال در آنجا ماند. بعد از این مدت او به کاشان بازگشت و به امر تدریس، تعلیم، تبلیغ و ترویج و تألیف و تصنیف مشغول گردید و گاه در قمصر و کاشان با جمعی از دوستان نماز جمعه اقامه نمود. [۴]
رساله شرح صدر، ضمیمه ده رساله فیض كاشانی، ص ۶۱-۶۲ .
[۵]
دیوان فیض، سه جلدی چاپ جدید، به تصحیح آقای مصطفی فیضی، مقدمه جلد اول.
۲ - اساتید۱. ملا محمد تقی مجلسی (متوفی ۱۰۷۰ ق)، ۲. شیخ بهایی (متوفی ۱۰۳۱ ق) ۳. میرداماد (متوفی ۱۰۴۰ ق)، ۴. میرفندرسکی (متوفی ۱۰۵۰ ق) ۵. ملا صدرا (متوفی ۱۰۵۰ ق) ۶. سید ماجد بحرانی (متوفی ۱۰۲۸ ق) ۷. شیخ محمد فرزند حسن فرزند زین الدین عاملی (متوفی ۱۰۳۰ ق) ۳ - شاگردان معروف فیض۱. علم الهدی محمد بن محسن فیض کاشانی مشهور به علم الهدی (۱۰۲۹ ـ ۱۱۱۵ ق) فرزند فیض كه از دوران كودكی تا پایان عمر نزد پدر حضور داشته و در تألیف و تصنیف كتاب و رساله‌ها با او همكاری می‌كرده است. علم الهدی از پدر چندین اجازه مختصر و طولانی دریافت نموده و خود او دارای آثار علمی فراوان می‌باشد. [۶]
معادن الحكمه، ج ۱، ص ۹ و ۱۶.
۲.احمد مشهور به معین الدین (۱۰۵۶ ـ ۱۱۰۷ ق) فرزند دیگر فیض كه او نیز در فقه و حدیث متبحر و دارای تألیفانی بوده است. [۷]
معادن الحكمه، ج ۱، ص ۹ -۱۶.
۳.محمد مؤمن فرزند عبدالغفور (برادر فیض): از فقیهان و مدرسان عصر خود كه در یكی از شهرهای مازندران به تعلیم و تدریس طلاب و محصلان علوم دینی اشتغال داشته است. ۴.شاه مرتضی دوم: پسر برادر فیض و دو فرزند او به نامهای محمد هادی و نورالدین محمد كه هر سه از فاضلان عصر خود و دارای كتاب و رساله‌های متعدد بوده‌اند. [۸]
. معادن الحكمه، ج ۱، ص ۲۶ -۳۰.
۵. ضیاء الدین محمد: او فرزند حكیم نورالدین، دایی فیض (متوفی ۱۰۴۷ ق) است كه عالمی حكیم و عارفی دانشمند وشاعر بوده است. [۹]
دیوان فیض، ج ۱، ص ۹۵.
[۱۰]
دیوان فیض، ج ۱، ص۱۵۸.
۶ و ۷. ملا شاه فضل الله و ملا علامی: خواهر زادگان فیض و فرزندان ملامحمد شریف. این دو در علوم عقلی و نقلی صاحبنظر بودند و شاه فضل الله حدود چهل تألیف در موضوعات فقه، تفسیر و كلام داشته است. ۸. ملا محمد باقر مجلسی (۱۰۳۷ ـ ۱۱۱۱ ق) مؤلف بحار الانوار. ۹. سید نعمت الله جزایری (متوفی ۱۱۱۲ ق). ۱۰. قاضی سعید قمی (متوفای ۱۱۰۳ ق). ۱۱. ملا محمد صادق خضری ۱۲. شمس الدین محمد قمی ۱۳. شیخ محمد محسن عرفان شیرازی و ... [۱۱]
الوافی، ج ۱، نشر مكتبه الامام امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ اصفهان، ص ۲۳.
[۱۲]
مقدمه دیوان فیض، ج اول.
۴ - تألیفات و تصنیفاتفیض كاشانی عمر خود را صرف تعلیم، تدریس و تألیف كرد. او پس از كسب معارف و استفاده علمی و معنوی از استادان بزرگ خود نوشتن كتاب و رساله را از هیجده سالگی آغاز نمود و در طی ۶۵ سال نزدیك به دویست جلد اثر نفیس در علوم و فنون مختلف تألیف كرد. خدمت پر ارج ایشان در این آثار نسبت به ترویج مذهب شیعه با خدمات و زحمات مردان زیادی از عالمان دینی برابری می‌كند. فیض در فهرست‌های متعددی كه خود نگاشته تعداد تألیفات و تصنیفات را تا هشتاد جلد ذكر كرده و فرزندش علم الهدی تعداد آثار او را یكصد و سی جلد نام برده است. اما برابر فهرست تهیه شده از سوی ادیب و شاعر معاصر آقای مصطفی فیضی تعداد كتابها و رساله‌های فیض قریب به یكصد و چهل مجلد بالغ می‌گردد. [۱۳]
دیوان فیض، ج ۱، ص ۷۵.
[۱۴]
مقدمه الوافی، ج ۱.
[۱۵]
مقدمه ده رساله فیض.
كه اكثر آنها به زیور طبع آراسته شده است در اینجا به چند تألیف مهم فیض كه در علوم مختلف نگاشته شده اشاره می‌كنیم: ۱. تفسیر صافی ۲. تفسیر اصفی ۳. تفسیر مصفی ۴. الوافی ۵. الشافی ۶. النوادر ۷. المحجة البیضاء ۸. مفاتیح الشرایع ۹. «اصول المعارف» در چند جلد (تألیف سال ۱۰۴۶ ق) ۱۰. «اصول العقائد» (۱۰۳۶ ق) ۱۱. رساله «علم الیقین» ۱۲. رساله «الحق الیقین» ۱۳. رساله «عین الیقین» ۱۴. رساله «الحق المبین» ۱۵. «الجبر و الاختیار» ۱۶. «ضیاء القلب» (تألیف در سال ۱۰۵۷ ق) ۱۷. «الفت نامه» ۱۸. «زاد السالک» (بین سالهای ۱۰۴۰ ـ ۱۰۳۰ ق) ۱۹.«شرح الصدر» (۱۰۶۵ ق) ۲۰. «راه صواب» ۲۱. «گلزار قدس» ۲۲. «آب زلال» ۲۳. «دهر آشوب» ۲۴. «شوق الجمال» ۲۵. «شوق المهدی» ۲۶. «شوق العشق» ۲۷. دیوان قصائد، غزلیات و مثنویات ۵ - وفاتملا محسن فیض در ۸۴ سالگی در کاشان بدرود حیات گفت و در قبرستانی كه در زمان حیاتش زمین آن را خریداری و وقف نموده بود، به خاك سپرده شد. بر طبق وصیت ایشان، بر روی قبر وی سقف و سایبان ساخته نشده است ولی اهالی مسلمان آن دیار، هر صبح جمعه به «قبرستان فیض» رفته، با قرائت فاتحه و توسل به او، از روح ملكوتی‌اش استمداد می‌كنند. ۶ - پانویس
۷ - منبعسایت اندیشه قم رده‌های این صفحه : شاگردان سیدمحمدباقر میرداماد | شاگردان ملاصدرا
|